FBS 16 yaşında
Bazen düşünmeden, ani kararlar veririz. Aldığımız kararın sağlam bir temele dayandığını düşünsek bile sonuçlar hayal kırıklığı yaratabilir. Bu durumun nedenlerinden biri çapalama (anchoring) etkisidir. Çapalama etkisi, karar verme sürecimizi etkileyerek kendi eylemlerimize dair algımızı bozabilir.
Bu yazıda, çapalama önyargısının ne olduğunu, neden ileri geldiğini, tehlikelerini ve bu olgunun işlemlerinizi etkilemesini nasıl önleyebileceğinizi öğreneceksiniz.
Çapalama etkisi, bir kişiye sunulan bilginin, kişinin sonraki kararlarında ana referans noktası olarak kabul edilmesiyle ortaya çıkan psikolojik bir önyargıdır. "Çapa" olarak adlandırdığımız bu bilgi parçası, daha sonra elde edilen diğer tüm verilerin önüne geçer ve kişinin bir sorunu nasıl değerlendirdiğini etkiler. Üstelik bu ilk bilginin, içinde bulunulan durumla doğrudan bir ilgisi olmasa bile bu etki devam eder.
Çapalama önyargısı, işlemlerde son derece yaygın olarak karşılaşılan bir sorundur. Örneğin, daha önce yüksek fiyattan satın aldıkları bir varlığın şu anki fiyatını adil veya tatmin edici bulmadıkları için, zararda olmalarına rağmen pozisyonlarını kapatmaktan kaçınan trader'lara sıkça rastlarız.
Çapalama etkisi, çoğu zaman insanları teklif sahibinin istediği kararı vermeye yönlendirmek için bilinçli şekilde kullanılır. Örneğin, bu strateji otomobil galerilerinde sıkça görülür. Alıcı, arabayı satıcının başta istediği fiyattan daha düşük bir fiyata almıştır. İyi bir pazarlık yaptığı izlenimiyle oradan ayrılır. Oysa bu, satıcının önceden planladığı bir taktiktir. Araç için başlangıçta gerçekteki değerinden daha yüksek bir fiyat belirleyerek, alıcının bu koşullar altında teklifleri eleştirel şekilde değerlendirme yetisini sınırlandırır. Alıcı, daha fazla bilgiye sahip olsaydı (örneğin başka bayileri gezip fiyatları karşılaştırsaydı) daha iyi bir fırsat bulabileceğini bilse bile, sonunda o anda daha kazançlı olduğunu düşündüğü seçeneği tercih eder.
Öte yandan, çapalama etkisi istemeden de devreye girebilir. Kişi farkında olmadan karşısına ilk çıkan bilgiyi, nihai kararını dayandıracağı tek doğru ve güvenilir kaynak olarak kabul edebilir.
Örneğin, almak istediği bir arabanın ortalama fiyatının 10.000$ olduğunu öğrenen biri, aynı modelin 8.500$'a satılmasını "bir sıkıntısı olmalı" diye yorumlayabilir. Bu önyargı da kişinin aslında gayet iyi bir fırsatı kaçırmasına neden olabilir.
Çapalama önyargısı, işlem ya da yatırım yaparken kişiyi ciddi şekilde yanıltabilir. Bu önyargı, bir trader'ın ya da yatırımcının, bir varlığı gerçek değerinden daha yüksek bir fiyata almak ya da elindeki varlığı daha yüksek bir fiyattan satma imkanı varken daha ucuza satmak gibi finansal açıdan yanlış bir karar vermesine neden olabilir. Trader’ların ve yatırımcıların kötü finansal kararlarının arkasındaki başlıca nedenlerden biri de budur.
Örneğin, bir şirketin büyüme potansiyeli, kazançları gibi temel piyasa verilerini araştırmadan bir hisse senedini 100$'a satın aldıysanız, muhtemelen onu çok daha yüksek bir fiyata satamayabilir, hatta hiç kâr edemeyebilirsiniz. Hissenin fiyatı 100$'ın altına düşerse ve bu düşüş devam ederse, zararı kabullenmek istemeyip hisseyi elinizde tutmaya devam edebilirsiniz; çünkü fiyatın tekrar yükseleceğini umarsınız. Oysa hisseyi 100$'a almak başlı başına bir hata da olabilir. Bu durumda, elinizde yeterli veri olmadan, ilk gördüğünüz fiyat olan 100$'a takılı kalır ve aldığınız varlığı gerçek değerinin üzerinde görmeye devam edersiniz. Finansal piyasalarda işlem yapan birçok kişi bu durumu yaşar; bunun da sebebi kısmen başarılı işlemler yapmalarına engel olan çapaların farkında olmamalarıdır.
Geçmiş fiyatlar, finansal endeksler, işlem hacimleri ve zirve değerler en sık karşılaşılan çapalar arasında yer alır. Karar verirken bunları referans noktası olarak almak hayal kırıklığıyla sonuçlanabilir.
Çapalama etkisinin trader'lar için bu kadar çok sorun yaratmasının farklı nedenleri vardır. Gelin, trader'ların bilinçli ya da bilinçsiz olarak, kaybeden pozisyonlara tutunup kalmalarına neden olan başlıca sebeplere bir bakalım.
İşlem dünyasına yeni giren trader'lar, bu yolculuğun ilk adımlarında takip etmeleri gereken onca bilgi yüzünden bunalmış hissedebilirler. Tüm bu piyasa verilerini yorumlamayı ve değerlendirmeyi öğrenmek zaman ister. Bu nedenle, gördüğünüz ilk bilgiye dayanarak karar vermek cazip gelebilir.
Herkesin kendi görüşleri ve inançları vardır. Birçok trader, piyasa hakkındaki mevcut beklentileriyle örtüşen bilgileri doğru kabul etmeye eğilimlidir. Bu durumda, özellikle kendi görüş ve tercihleriyle çelişen verilerle karşılaştıklarında, bilgileri objektif şekilde değerlendirmeleri zorlaşır. Trader, çapayı hemen benimseyip ona göre karar verir ve sonuçta hayal kırıklığına uğrayabilir.
Trader’ların pozisyonlarına bağlanması sık görülen bir durumdur. Ellerindeki pozisyonu "takım tutar gibi" desteklemeye başlar, fiyatın kendi lehlerine hareket etmesini umut ederler. Ancak bu tür bir duygusal bağ, piyasanın objektif analizini yapmalarını ve ellerindeki varlıklarla ilgili en doğru kararları almalarını engeller.
Çapalama tuzağına düşmenin bir diğer yolu da tüm işlem kararlarını yalnızca ortalama tahminlere ya da tek bir analistin görüşüne dayandırmaktan geçer. İşlem yaparken bir konuyu farklı açılardan araştırmak ve farklı görüşlere kulak vermek gerekir. Yalnızca tek bir kaynaktan bilgi almak, özellikle de ortalama tahminleri sorgulamadan doğru kabul etmek, işlemlerinizi etkileyebilecek diğer koşulları göz önünde bulundurmanızı engelleyebilir.
Çapalama önyargısı, trader ve yatırımcıların piyasada ilk karşılaştıkları bilgiye dayanarak hareket etmelerine neden olduğundan tehlikeli sonuçlar doğurabilir.
İşlem veya yatırım yaparken bu tür bir önyargıdan kaçınmak için aşağıdaki stratejileri uygulayabilirsiniz:
Haberleri takip edin. Piyasa haberlerini takip etmek, güncelliğini yitirmiş bilgilere takılı kalmanızı önler. FBS sayesinde en son işlem haberlerine piyasadaki çoğu kaynaktan daha hızlı ulaşabilir, finansal piyasalardaki sürekli değişimlere karşı daha hazırlıklı olabilirsiniz.
Uzun vadeli sonuçlara odaklanın. Tek düşündüğünüz kısa vadeli kazanç olduğunda mevcut fiyata bağlı kalmak kolaydır. Oysa uzun vadeli sonuçlara odaklandığınızda, piyasada oluşabilecek olası fiyat dalgalanmalarını hesaba katma olasılığınız da artar.
Bir strateji geliştirin. İyi kurgulanmış bir işlem stratejisi, sizi çapalama önyargısından koruyacak bir dizi kural ve yol haritası sunar. Hazır bir sistemle hareket ettiğinizde duygularınıza yenik düşme olasılığınız azalır ve kararlarınızı daha objektif şekilde verebilirsiniz.
Birden fazla kaynaktan bilgi alın. Farklı görüşleri dinlemek ve farklı kaynaklardan bilgi toplamak, yeni işlem açarken çapalama önyargısına kapılmadan tarafsız kalmanıza yardımcı olur.
Dikkatinizi dağıtmayın. Zihinsel olarak odaklanmak ve düşüncelerinizin farkında olmak, hem çapalama etkisinden hem de diğer bilişsel önyargılardan korunmanıza yardımcı olabilir. Zihninizi duygulardan arındırmak ve stresi azaltmak için meditasyon yapmayı deneyebilirsiniz.
Çapalama size şu şekilde yardımcı olabilir:
Mesela bir ürün satarken ya da yeni bir işe girişte maaş pazarlığı yaparken ilk etapta yüksek bir fiyat söyleyebilirsiniz. Bu, karşı tarafın zihninde bir "çapa" oluşturur ve sonrasında sunduğunuz ikinci teklif, onlara çok daha cazip gelir.
Çapalama önyargısı, işlemler açısından son derece yıkıcı olabilir. Kendi önyargılarınızı nasıl kontrol edeceğinizi öğrenmek ve farklı kaynaklardan bilgi almak, sizi daha başarılı bir trader yapar ve piyasayı daha iyi anlamanızı sağlar.
Kaydolarak FBS Müşteri Sözleşmesi koşulları ve FBS Gizlilik Politikası ile dünya finans piyasalarında işlem yapmanın doğasında bulunan tüm riskleri kabul etmiş olursunuz.